Հայաստանի մէջ Քիրսոնէութեան առաջին լուսաւորիչներն էին՝ տասներկու առաքեալներէն Սուրբ Թադէոսն ու Սուրբ Բարթողոմէոսը, որոնք Հայոց աշխարհի մէջ հիմնեցին առաջին եկեղեցին, մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի մահէն ու Յարութենէն շուրջ 30 տարի վերջ: Այս երկու Առաքեալներու՝ «Առաջին Լուսաւորիչներու» հետ կապուած է Հայ Եկեղեցւոյ ներկայիս անուանումը՝ որպէս «Առաքելական» եկեղեցի:

301 թուականին, Հայաստանի մէջ, Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչի ձեռքով հիմնադրուեցաւ Սուրբ Եկեղեցին, երբ Տրդատ Գ թագաւորը մկրտուեցաւ եւ Քրիստոնէութիւնը հռչակեց, որպէս պետական կրօն: Սուրբ Գրիգորը դարձաւ Հայ եկեղեցւոյ առաջին Կաթողիկոսը (կամ Ծայրագոյն Պատրիարքը): Այժմ, Ամենայն Հայոց պաշտօնատարն է՝ 132-րդ Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ, ով Նոյեմբեր 1999-ին բարձրացաւ գահին: Ան Հայկական եկեղեցին կը գլխաւորէ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնինէն, որ կը գտնուի Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ:

451-ին, Քրիստոնեայ աշխարհի բարձրաստիճան հոգեւորականները հաւաքուեցան Քաղկեդոնի մէջ (ներկայիս Պոլսոյ հարաւ-արեւելեան արուարձաններէն մէկը), ուր տեղի ունեցաւ Տիեզերական Ժողովը՝ Քրիստոսի բնութեան մասին վէճերուն լուծում տալու նպատակով։ Ժողովի մէկ մասը թեքուած էր Յիսուս Քրիստոսի՝ եւ մարդկային, եւ աստվածային բնութիւններ վերագրելու համոզմունքին, ինչպէս՝ Ալեքսանդրիոյ Աթոռը (այժմ յայտնի է, որպէս Ղպտի Եկեղեցի), միւս մասը Քրիստոսի միեւնոյն անձնաւորութեան մէջ կ’ընդունէր երկու բնութիւն (մէկը մարդկային, իսկ երկրորդը բոլորովին զատ ու հիմնովին աստուածային): Ժողովի աւարտին ընդուեցաւ վերջին բանաձեւը:

Հայ պատուիրակները չկարողացան ներկայ գտնուիլ Քաղկեդոնի ժողովին՝ Աւարայրի ճակատամարտի պատճառով, երբ Սուրբ Վարդանն ու իրեն ուղեկից մարտիրոսները նահատակուեցան Պարսիկներու դէմ մղուած պատերազմի ժամանակ: Հայաստանի, Վրաստանի եւ Կովկասեան-Ալպանիոյ եպիսկոպոսները, 506-ին, Դուին քաղաքի մէջ, եկեղեցական ժողով մը գումարեցին, Բաբգէն Կաթողիկոսի առաջնորդութեամբ: Ժողովը մերժեց քաղկեդոնական խորհուրդի ընդունած բանաձեւը: Վէճը պատճառ դարձաւ Համընդհանուր Եկեղեցւոյ հերձումին: «Ոչ-քաղկեդոնական» կամ Արեւելեան Ուղղափառ եկեղեցիները (որոնք մերժեցին երկու բնութիւն եւ երկու էութիւն «քաղկեդոնական» բանաձևը) ու ցարդ կը գոյատեւեն՝ Հայկական, Ղպտի, Եթովպիական, Մալապար Հնդկական եւ Ասորական Յակոբիկեան եկեղեցիներն են:

Դարերու ընթացքին, երբ Հայաստանը հերթաբար կը գտնուէր արաբական, պարսկական, ապա Ռուսաստանի եւ Օսմանեան տիրապետութեան տակ, Եկեղեցին էր միակ գոյութիւն ունեցող հաստատութիւնը, որ պահպանեց հայկական մշակոյթը եւ ազգային ինքնութիւնը:

Մերձաւոր և Միջին Արևելքի մէջ իսլամական իշխանութեան ենթարկուող բոլոր ազգերու մէջ՝ Հայաստանը միակն է, որ պահպանեց իր Քրիստոնէական հաւատքը: Եկեղեցին, Հայ ազգը միասնական պահեց Քրիստոսի հանդեպ իր ունեցած հաւատքով:

1915-1923 թուականներուն, Հայ ազգն ու անոր պետական եկեղեցին հասաւ ոչնչացման եզրին: Հոգեւորականութեան եւ եկեղեցւոյ առաջնորդներու գրեթէ 90% -ը՝ օսմանեան թուրքերու ձեռքով, Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ մէջ կոտորածի ենթարկուեցան Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակ, կամ ալ Խորհրդային Միութեան ձեռքով, երբ Արեւելեան Հայաստանը ինկաւ Խորհրդային Միութեան տիրութեան տակ: Հետեւաբար, եկեղեցին ստիպուած էր վերակառուցել շատ դժուար պայմաններու տակ՝ թէ աշխարհի չորս կողմը սփռուած անզօր սփիւռքի մէջ եւ թէ անաստուած Խորհրդային Միութեան տիրութեան տակ ու հակաեկեղեցական մթնոլորտի մէջ ինկած Արեւելեան Հայաստանի մէջ:

Այսօր, Եկեղեցին կանգնած է նոր մարտահրաւէրներու առջեւ: Հայաստանի ազատագրումն ու անկախութիւնը հրաշք մըն է: Հայաստանի ժողովուրդը, որ տասնամեակներ շարունակ ենթարկուեցաւ անաստուած բռնութեան, ծարաւ մնաց հոգեւոր առաջնորդութեանը: Ցիրուցան Սփիւռքի մէջ, բացի հոգեւոր առաջնորդութիւն մատուցելը, Եկեղեցին դարձաւ Հայերէն լեզուի ու մշակոյթի պահապանը, մեր համայնքներու շրջանակներէն ներս ձուլուելու վտանգը կանխելու համար:

Հայկական Եկեղեցին ունի չորս Նուիրապետական Աթոռներ՝

1. Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը, որ յայտնի է նաեւ Էջմիածնի Կաթողիկոսութիւն անունով, իրաւազօրութիւն ունի աշխարհի բոլոր հայկական համայնքներուն վրայ, բացառութեամբ Կիլիկիոյ, Երուսաղէմի եւ Պոլսոյ Նուիրապետական Աթոռներու իրաւասութեան տակ գտնուող համայնքները: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութիւնը իրաւազօրութիւն ունի Հայաստանի, Ռուսաստանի, Արեւելեան Եւրոպայի, Արեւմտեան Եւրոպայի, Եգիպտոսի, Իրաքի, Իրանի, Ասիայի, Աւստրալիոյ, Հարաւային եւ Հիւսիսային Ամերիկայի համայնքներուն վրայ:

2. Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը, դարեր շարունակ կը գտնուէր հարաւային Թուրքիոյ մէջ, սակայն Հայոց Ցեղասպանութենէն ետք (1915-23) Անթիլիաս (Լիբանան) տեղափոխուեցաւ, այժմ իրաւազօր է Լիբանանի, Սուրիոյ և Կիպրոսի համայնքներուն:

3. Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութիւն, իրաւազօր է Իսրայէլի, Պաղեստինի եւ Յորդանանի հայ համայնքներուն, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի եւ Բեթղեհէմի քրիստոնէական սրբավայրերուն պահպանն է:

4. Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւն, իրաւազօր է Թուրքիոյ մէջ հայկական համայնքներուն։